आर.के.बुढाथोकी । नेपाली समाज लामो समयसम्म राजतन्त्रको अधीनमा थियो। त्यो समयमा जनताका अधिकार सीमित थिए र राज्यका सम्पूर्ण स्रोत र शक्ति राजपरिवार तथा केही सीमित वर्गको हातमा केन्द्रित थियो। तर, २०६२/०६३ को जनआन्दोलनपछि गणतन्त्र स्थापना भएपछि नेपाली जनताले विभिन्न क्षेत्रमा उल्लेखनीय अधिकार प्राप्त गरेका छन्।
राजतन्त्रको समयमा नेपालीले भोगेका दुःख :
१. अधिकारको अभाव :
• नागरिकहरूलाई अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता ,स्वतन्त्र पत्रकारिता र राजनीतिक सहभागिताको अधिकार थिएन।
• राजपरिवारको निर्णय अन्तिम हुने भएकाले जनताको आवाज बेवास्ता गरिन्थ्यो।
२. शिक्षा र स्वास्थ्यमा सीमित पहुँच :
• शिक्षा र स्वास्थ्यजस्ता आधारभूत सेवामा पहुँच केवल शहरी क्षेत्रका धनी वर्गको लागि सीमित थियो।
• ग्रामीण क्षेत्रका मानिसले उच्च शिक्षा पाउन वा अस्पतालसम्म पुग्न धेरै कठिनाइ भोग्नुपर्थ्यो।
३. सामाजिक र जातीय विभेद :
• जातीय र लैङ्गिक विभेद प्रबल थियो। राज्यले कुनै ठोस कदम नलिएका कारण दलित, महिला, र पिछडिएको वर्गले झन् ठूलो उत्पीडन भोग्नुपर्थ्यो।
गणतन्त्रपछि प्राप्त भएका अधिकार र उपलब्धि :
१. संविधानमार्फत नागरिक अधिकारको ग्यारेन्टी :
• २०७२ सालमा जारी नेपालको संविधानले सबै नेपाली नागरिकलाई समानता, स्वतन्त्रता, र न्यायको अधिकार प्रत्याभूत गरेको छ।
• नागरिकहरूले अब आफनो धर्म, संस्कृति, र भाषाको संरक्षण र विकास गर्न पाएका छन्।
२. शिक्षा र स्वास्थ्यमा सुधार :
• गणतन्त्रपछि शिक्षा सबैका लागि पहुँचयोग्य बनाइएको छ। समुदायका विद्यालयहरूमा निःशुल्क शिक्षा उपलब्ध गराइएको छ।
• दुर्गम क्षेत्रसम्म स्वास्थ्य संस्थाको विस्तार भएको छ र महिलाहरूका लागि सुरक्षित मातृत्व कार्यक्रम सञ्चालनमा छन्।
३. महिला र दलित अधिकार :
• महिलालाई समानता र निर्णय प्रक्रियामा सहभागी गराउन ३३% कोटा सुनिश्चित गरिएको छ।
• दलित समुदायका लागि आरक्षणसहितका विशेष कार्यक्रम सुरु गरिएको छ।
४. संघीय प्रणालीले विकासमा योगदान :
• संघीय संरचनाले स्थानीय तहलाई शक्तिशाली बनाएको छ। अब गाउँ-गाउँमा जनप्रतिनिधिहरूले जनताको आवश्यकता अनुसार निर्णय गर्न सक्छन्।
जनताको अनुभव :
कचनकवलकी केशवती राजवँशी भन्छिन्, "पहिले हामी बोल्न डराउँथ्यौं, तर अहिले गाउँमै महिला समूह बनाएर आफ्ना समस्या समाधान गर्न सक्छौं।"
त्यस्तै, बनियानीका शिक्षक सुकदेव पोख्रेलले भने, "पहिले शिक्षा पाउन काठमाडौं आउनुपर्थ्यो, अहिले गाउँमै क्याम्पस खुलेको छ।"
गणतन्त्रले ल्याएको अधिकारहरूको फाइदा अझै सबैसम्म पुग्न नसके पनि, नेपालले सामाजिक, आर्थिक, र राजनीतिक क्षेत्रमा ठूलो प्रगति गरेको छ।
